Davranışı izleyen ve organizma üzerinde olumlu bir etki yaratarak davranışın ortaya çıkma ihtimalini arttıran uyarıcılara pekiştireç denir.
Pekiştirmenin etkili olarak kullanılması için bazı hususlara dikkat etmek gerekir.
1. Pekiştireç mutlaka doğru davranışı takip etmelidir.
2. Öğrenci hangi davranıştan sonra pekiştireç aldığını fark etmelidir.
3. Öğrencide davranış değişikliği meydana getirmek için mümkün olduğunca olumlu pekiştireçler kullanılmalıdır.
4. Pekiştireçlerin değeri öğrenciden öğrenciye değişiklik gösterir.
5. Pekiştireçlerin ne olacağının yanısıra, ne zaman verileceği de önemlidir.
Olumlu ve olumsuz olmak üzere iki türlü pekiştireç bulunmaktadır. Bir davranışın sonucunda ortamda bulunmayan bir uyarıcının o davranışın tekrarlanma ihtimalini arttırması olayına olumlu pekiştirme denilmektedir. Bir davranış ortamındaki hoş olmayan bir uyarıcıyı ortadan kaldırıyor ve bu davranışın tekrarlanma ihtimali artıyorsa, olumsuz pekiştirme söz konusudur.
• Ceza : İstenmeyen bir davranışı ortadan kaldırmak için verilen nahoş uyarıcıya ceza denir. Ödül kelimesi ile olumlu pekiştirme aynı anlamda kullanılabilir: ama, ceza ile olumsuz pekiştirme birbirinden farklı kavramlardır.
Ceza, yeni ve istenilen davranışların öğretilmesini sağlamaz. Sadece eskilerin bastırılmasını sağlar.
Ceza iki biçimde verilebilir :
1. Bir davranışın sonucunda ortamda hoş olmayan bir uyarıcı katılıyor ve u davranışın yapılma sıklığı azalıyorsa, bu işleme birinci tür ceza denir.
2. İkinci tür ceza işleminde, bir davranışın ortamda bulunan pekiştirici bir uyarıcıyı ortamdan çıkarması ve bu davranışın tekrarlanma ihtimalinin azalması söz konusudur.
• Birincil ve İkincil Pekiştireçler
Yiyecek, su, korunma, sevgi, seks gibi biyolojik ihtiyaçlar temel ihtiyaçlar olduğu için birincil pekiştireçler olarak adlandırılır. Bu tür pekiştireçler kendisini takip eden tepkileri doğal olarak güçlendiren sonuçlardır. Diğer yandan, not, para, boş zaman, statü vs. ikincil pekiştireçlerdir. Çünkü doğrudan doğruya hayati bir etkileri yoktur.
• Güç ve Doyma : Pekiştirecin davranışları güçlendirme yeteneğine güç denir. Doyma ise sık kullanıldığı için pekiştirecin gücünü kaybetmesidir.
• Premack İlkesi : Bu ilke, “herhangi iki tepkiden, yapılma ihtimali yüksek olan, yapılma ihtimali düşük olanı pekiştirir” kuralına dayanmaktadır. Pekiştireç olarak, uyarıcı yerine faaliyet kullanılmaktadır.
• Simgesel Ödülle Pekiştirme : Bu teknik, istenilen tepkileri gösteren çocuklara, aferin demek, şeker vermek, oyun oynamasına izin vermek yerine pekiştirici olarak puan veya fiş, marka gibi nesneler verilmesi esasına dayanır. Çocuk bu simgesel ödülleri toplayarak daha sonra gerçek ödüle dönüştürür.
• Kaçma ve Kaçınma Şartlanması : Bir kişiden, bir nesneden veya bir durumdan kaçınmayı öğrenme klasik veya operant olabilmektedir. Kaçınma şartlanmasının ortaya çıkması için önce korku ve kaçma şartlanmasının olması gerekmektedir. Bunlardan korku şartlanması klasik, kaçma ise operant şartlanmaya girmektedir.
• Pekiştirme Tarifeleri : Genel olarak pekiştirme sürekli ve kesintili olarak iki şekilde yapılmaktadır. Kesintili pekiştirme de kendi arasında aralıklı ve oranlı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Aralıklı tarifelerde pekiştirmeler arasındaki zaman, oranlı tarifelerde ise pekiştirmeler arasındaki tepki sayısı önemlidir.
a) Sabit Aralıklı Pekiştirme : Bu tür pekiştirmede, belirli bir zaman aralığından sonra verilen tepkiler pekiştirilmektedir.
b) Değişken Aralıklı Pekiştirme : Burada pekiştirmeler arasındaki zaman, değişkendir. Pekiştirme bir seferinde 5 dk.’da yapılabiliyorsa, bir diğerinde 10 – 15 dk. olabilmektedir.
c) Sabit Oranlı Pekiştirme : Bu tür pekiştirmede, belirli bir tepki sayısından sonra, örneğin her 5 tepkiden sonra, pekiştirme yapılmaktadır. İşçilere parça başı iş yaptırmak oranlı tarifeye girmektedir.
d) Değişken Oranlı Pekiştirme : Burada pekiştirmeler arasındaki tepki sayısı her seferinde değişebilmektedir.