E-Okul Bilgi

Beyin Felcinin Tedavisi Nasıl Yapılır?

BEYİN FELCİ GEÇİREN HASTALARIN TEDAVİSİ



İnme Sonrası Tedavi ve Rehabilitasyon



Her ne kadar felç geçiren hastalar değişik yerlerde tedavi edilirse de, ideal mekan “felç ünitesi”dir.

Felç ünitesinde hemşireler, doktorlar ve terapistler hastanın en iyi bakımı görebileceği tecrübede olup özel bir takım oluştururlar.

Gelişmiş ülkelerde (İngiltere, ABD vb.) felç hastalarının 1/3'ü felç ünitesinde tedavi görüyorlar. Açık faydaları nedeniyle felç ünitelerinin sayısı artmaktadır.



Felçli hastaların tedavisinin ve bakımının uzmanların çalıştığı bir takım tarafından ve bu uzmanların istihdam edildiği bir felç ünitesinde yapılması durumunda, felçli hasta ölüm oranı %50'ye kadar düşmektedir.



Tüm tıbbi tedavi genel ve özel tedbirlerin yanı sıra, ara sıra ameliyat da gerekmektedir.



Kan basıncını idame ettirme (tansiyon):Beynin kendi kan akımını düzenleme kabiliyeti (autoregulation) felçle birlikte kaybolabilir; bundan böyle zarar gören alana kan akışı kan basıncına bağlı olur.

Vücut saniyeler içinde kan basıncını yükseltir ki, ilgili alana daha çok kan akışı sağlansın.

Felç geçiren hastaların %80'inde yüksek kan basıncı daha sonra yaklaşık 7-10 gün içinde kişinin normal tansiyon seviyesine kendiliğinden düşmüştür.

Kan basıncı düşerse, tıbbi profesyoneller vücudun normal kan basıncını idame ettirmesi için ilaç tedavisi verebilirler.



Genel tedbirler:Vücut fonksiyonlarını sağlıklı bir düzeyde tutmayı hedefleyen genel tedbirlerdir.



Yükselen ateşin düşürülmesi: Ateş yükselmesi beyne zarar verir. 1 derece santigrad (centigrade) artış bile ölüm veya özürlülük riskini ikiye katlar. Sıkı takip şarttır.



Kan şekerinin normale getirilmesi: Yüksek kan şekeri olanların felç sırasında iyileşme olasılığı daha azdır. Felcin ilk başlangıcında kan şekerini düşürmek faydalı olur.



Özel tedbirler: Kapalı kılcal (?) kan damarlarını tekrar açma girişiminde beyni korumak ve komplikasyonlardan korunmak amacı ile özel tedbirler alınabilir.

Son zamanlarda kapalı kılcal kan damarlarını pıhtı açıcı ilaçlarla (thrombolytics) yeniden açma konusunda birtakım gelişmeler oldu.

Yaralı beyni koruma amaçlı ilaçları bulabilmek için hastane-ilaç firmaları hayvan ve insan üzerinde çalışmalar yapmaktalar.



Kapalı kılcal kan damarlarının yeniden açılması: Bir kalp krizi bir pıhtının koroner kan damarını tıkaması sonucu meydana gelir. Pıhtı .... ilacı (thrombolytic) verilince genelde kılcal (?) kan damarı yeniden açılır ve bu atardamar tarafından beslenen kalp kasının ölümü önlenir.



Kalp krizinde kullanılan 2 ilaç vardır: streptokinase ve tissue plasminogen activator (t-PA). İlaçlar ne kadar erken verilirse, kapalı atardamarın tekrar açılma ihtimali o kadar yüksek olur ve bir kalp krizinden korunmuş olunur.

Her ne kadar aspirin beyinde bir kanama riskini artırır ve (haemorrhage) kanama felcine bağlı bir vak'ayı daha kötüleştirebilir ise de, ischemic felç sonrası 48 saat içinde başlanması gereken bir ilaç aspirin'dir.

Bu nedenle tedavi başlamadan önce bir film çekimi (görüntüleme) lüzumludur.



Bir kılcal damarın kapanması felcin yaygın sebeplerindendir ve tissue plasminogen activator şimdi felç vak'aları için de kullanılıyor. Ama felç başlangıcından itibaren 3 saat içinde çok sıkı kontrol ve yakın gözetim altında verilmelidir. Sadece bazı felç hastaları için uygundur ve günümüzde sadece özel felç ünitelerinde mevcuttur. Felç ile yumuşamış beyin bölgesine olabilecek kanama t-PA ile tedavi görenlerde %6 oranında artmakta. Bu nedenle hala tehlikeli bir ilaç olup geniş, yaygın anlamda kullanılamaz ve gelecekte daha az yan tesiri olan daha efektif ilaçlar olacaktır.



Son zamanlarda başka bir pıhtı ... ilaç (pro-urokinase) felci takip eden 6 saat içinde kapalı olan beyin atardamarına enjekte edilirse netice itibariyle gelişme görülmektedir. Bu ilaç olumlu şeyler vaat ediyor, ama genel kullanım için henüz onaylanmadı.



Heparin isimli bir madde doğal olarak vücutta bulunur ve pıhtı oluşumunu önler. Yatan hastalarda kalp, bacaklar ve pelviste oluşacak pıhtıları önlemekte yararını görsek de, felç tedavisindeki rolü ne yazık ki açık değildir. Günümüzde kullanılan kan sulandırıcı tüm ilaçlar kanamaya da sebep olabilir. Kan pıhtılaşmasını önleyici fakat t-PA'dan daha az yan tesirleri olan bağlantılı ilaçlar araştırılmaktadır. Şimdi bu tür ilaçlar insan üzerinde denenmektedir.



Beyni koruma :Yaklaşık bir düzine ilaç felç esnasında kan ..... sırasında beyni koruma amaçlı olarak laboratuar araştırmalarından geçtikten sonra şimdilerde hastalar üzerinde test edilmektedir.



Bu ilaçlardan bazıları beynin fonksiyonu için hayati kimyasalları bloke ediyor; beynin bir bölümü kan dolaşımından yeterli kan alamazsa bu kimyasallar hücrelerden dökülerek beyne zarar veriyor. Kan ve enerji noksanlığı nedeniyle beynin enerji depoları çalışmadığında oluşan serbest radikalleri (?) diğer bir takım ilaçlar ıslatmaktadır. Akyuvar hücrelerinin serbest bıraktığı zararlı maddelerin etkilerini bloke eden diğer ilaçlar ve anti .......'ler, bu zararlı maddelerin beyindeki küçük kılcal damarları tıkama etkilerini bloke etmekteler.



Beyin hücreleri tamirinin geliştirilmesi: Beynin yarayı nasıl tamir ettiği hakkında daha fazla şey öğreniyoruz. Beyin hücrelerinin gelişme ve kendini idame etmesine sinir büyüme faktörlerinin yardım ettiğini şimdi artık biliyoruz. Bu maddeleri beyne vermek daha hızlı iyileşmeye yardım edebilir. Bu tedaviler henüz deneme aşamasındalar.



Kombine tedavi: En iyi tedavi şu şekilde olabilir: Kılcal kan damarlarını açan ilaç tedavisi, bunu takip eden bir ilaç kokteyli ile "beyin koruyucu"ları içeren ilaçlar ki bunlar beyne zarar veren farklı kırılma mekanizmaları ile zarara karşı direnç gösterirler; ve son aşamada "beyin tamir geliştiricileri" ki bunlar yeniden yapı prosesini hızlandırarak tedaviyi doruk noktasına taşırlar. Geliştirilen ve test edilen bu kadar fazla yeni ilaç ile biz gelecekte büyük ilerleme umut edebiliriz.



Ameliyat:
Bir kan pıhtısı cerebellum'da bası yapmadıkça, ki cerebellum denge ve koordinasyonu kontrol eden hayati bölümdür, beyin felcinin akut devresinde ameliyat yapılmaz. Bu durumda genelde alınan sonuç iyi olduğu için, kan pıhtısı uzaklaştırılır. Tersine olarak, beynin diğer bölümlerinden pıhtı uzaklaştırmak yarar sağlamıyor.



Ameliyatın sıkça kullanıldığı felç türü beyin etrafındaki kanama (subarchnoid haemorrhage)'dır. Eğer bir anevrizma yırtılırsa beyin kılcal damarları (vasospasm) 3-5 gün içinde spazma uğrarlar, bu da beyin kan akımı azalmasına ve diğer bir takım komplikasyonlara yol açar.



Yırtılmış bir anevrizma için iki yaklaşım vardır: vasospasm kaybolana kadar birkaç hafta beklemek ve sonra ameliyat etmek, veya erkenden ameliyat etmek, ki vasospasm başlama şansını elde edemesin.



Erken ameliyat şıkkında geç ameliyat alternatifine göre komplikasyon oranı daha yüksektir. Bununla birlikte, vasospasm'lar ilerde zarar verebilecekleri için, erken ameliyat alternatifinde tüm risk daha düşüktür. Anevrizmayı platin kömürlerle (endovascular tedavi) tutturmak bazı anevrizmalar için yeni bir yöntemdir.



Eğer bir anevrizma kanamadı ise, ama bir MRI veya cerebral angiogram yardımı ile bulundu ve çapı 10 mm.'den küçük ise (ve MRI veya cerebral angiogram başka bir nedenle yapıldı ise), hasta genel olarak sadece takip edilir. Kanama olmadı ise bir acil durum söz konusu değildir, çünkü orada bir süreden beri anevrizma mevcut bulunmaktadır. Anevrizmanın çapı 10 mm. veya büyük ise, onu ameliyat etmek ve kangal gibi tutturmak şeklinde bir tedavi veya her ikisini birlikte kombine halde uygulamak tavsiye edilebilir.



Komplikasyonlardan korunma:
Hastalar yatakta uzun zamandan beri yatıyorsa, kas aktivitesinin noksanlığı kanın bacaklarda toplanmasına ve pıhtı oluşumuna meyilli hale gelmesine zemin hazırlar. Pıhtılar akciğerlerine yerleşebilir (pulmonary embolism) ve akciğerlere zarar verebilir veya ölüme sebep olabilir. Yatalak hastalar enfeksiyonlara açıktır. Kol ve bacaklarda felç (paralize) durumu mevcutsa kasların tendonları kısalıyor (in contractures) ve hastayı hareket ettirmek veya mobilize etmek için herhangi bir girişim hastanın çok acı çekmesine sebep oluyor. Örneğin, ağrılı bir omuz kas kuvveti noksanından oluşabilir, çünkü üst kol kemik ağırlığı kaslar tarafından taşınmıyor, kemik omuz mafsalından çekiliyor. Bir tarafa yatmak dokulara bası yaparak, kan akışını durdurabilir ve ağrılı yatak yaralarına sebep olabilir. İyi haber: tüm bu değişik durumlar bertaraf edilebilir.



Hemşire ve fizyoterapistler hastanın gelişimini dikkatlice izliyorlar ve sürekli pozisyonunu değiştiriyorlar; aynı zamanda kol ve bacakları destekliyorlar, egzersiz yaptırıyorlar ve derin nefes alma egzersizlerini de teşvik ediyorlar. Başlangıçta bunları terapistler pasif egzersiz olarak hasta için yapıyorlar; ama hasta bağımsız olarak hareket etme yeteneğine kavuşunca hasta kendi yapmalıdır. Hasta bakıcının yardımı ile hastanın efor sarf etmesi mutlaka elzemdir. İyileşme ve korunma zordur ve sadece hastanın yapabileceği işlerdendir.



Rehabilitasyon:
Felçler ciddi boyutta zarara sebep olabilir, ama beyin kapasitesi kendini yenileme ve tamir etme konusunda bir harikadır. Beyin atağını takiben, etkilenmeyen kan damarları zarar görenlerin görevini üstlenebilir. Eğer problem kan akışını tıkayan bir kan pıhtısı nedeniyle oluştu ise, vücut pıhtıyı eritmeyi deneyecektir; ilaç tedavisi buna yardım edebilir. Beynin etkilenen kısmı kan dolaşımı olmaksızın çok uzun süre kalmadan önce eğer pıhtı eritilirse, beynin zarar gören kısmı gelişme gösterebilir ve hatta normale dönebilir. Bu tip bir iyileşme bazı insanlarda aniden görülürken, çoğu felç hastaları geniş bir rehabilitasyon programına ihtiyaç duyarlar.



Rehabilitasyon, inme geçiren ve hayatına devam eden çoğu hasta için hayatın önemli bir parçasıdır. İnme rehabilitasyonu yaşam biçiminizi değiştirmeniz, yeniden öğrenmeniz veya yeniden tanımlamanız gerektiği anlamına gelmektedir. İnme rehabilitasyonu kimseye bağlı kalmadan yaşamaya dönmenize yardımcı olacak şekilde düzenlenmiştir.



Rehabilitasyonun hedefi, inmenin etkilerine rağmen günlük aktivitelerinize devam edebileceğiniz güç, yetenek ve güveni yaratmaktır.



Rehabilitasyon hizmetleri şunları içerebilir:
Hareket, denge ve koordinasyonu yeniden yapacak (onaracak) fiziksel tedavi
Banyo yapma, kendi kendine giyinme gibi temel işleri yeniden öğrenmek için iş ve uğraşı terapisi
Konuşma terapisi
Yutkunma rehabilitasyonu
Mesane-bağırsak rehabilitasyonu

Rehabilitasyon inmeli hastaların iyileşmesinde çok önemli kısmı oluşturur. Rehabilitasyon gücü, koordinasyonu, enduransı (aktiviteyi sürdürebilme yeteneği) ve güveni sağlar. Amaç yürüme, konuşma, kişisel bakım yapabilmeyi hastaya yeniden öğretebilmektir. Önceden yapabildiklerini hastaya yeniden öğretebilmektir.



Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon hekimi rehabilitasyona gereksinim olup olmadığını, rehabilitasyon gerekirse hangi tip rehabilitasyonun hasta için faydalı olacağını belirler. Hastaların birçoğu rehabilitasyon sonrası daha iyi olacaktır. Rehabilitasyon hastanın tıbbi durumu stabil olduktan hemen sonra başlar. Beyin iyileştikçe bazı gelişmeler kendiliğinden de görülebilir. Rehabilitasyon alanındaki gelişmelerden dolayı hastaların tedavisi son zamanlarda daha umut verici hal almıştır. Ekip çalışmaları her zaman daha iyi sonuç vermektedir. Aile bireyleri oluşan özürlülük ve engellilik hakkında bilgi sahibi olmalı ve hastanın istenilen fonksiyonu yeniden kazanabilmesi için yardım etmelidir. Rehabilitasyon programı hastanın tüm kişisel ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde planlandığından, her hastaya uygulanacak program farklı olacaktır. Ancak bazı tedavi ilkeleri şunlardır:



. Temel hastalığı (inmeye neden olan hastalığı) tedavi etmek ve komplikasyonları önlemek
. Engelliliği ortadan kaldırmak ve hastanın fonksiyonlarını geliştirmek
. Hasta ve ailesini yaşam tarzı değişikliklerine uygun eğitmek



Felcin en korkutucu görünümlerinden birisi, sizi nasıl etkileyeceğinin bilinmemesidir. Fiziksel ve ruhsal özürlülük çerçevesi yaşanan felcin tipine ve zararın beynin neresinde meydana geldiğine bağlıdır. Hem hasta hem hastabakıcı için davranıştaki ince değişiklikler veya birtakım işleri yapma yeteneği bile üzücü olabilir. Rehabilitasyon ekibi tüm aileye fiziksel problemlere adapte olma ve beyin atağının duygusal etkilerini tanıma ve baş etme yollarını göstererek yardımcı olur. Felcin devamlı etkileri olacağının kabulü, iyileşme yolunda önemli bir adımdır.



Rehabilitasyon ekibi:
Felç tedavisi ve iyileşme süreci değişik sağlık disiplinlerinden hizmet ister. Rehabilitasyon ekibi hasta ve ailesi ile birlikte kişiye en iyi planı oluşturmak için çalışır. Bu takımın anahtar üyeleri aşağıda sayılmakta:



Felç hastası:
Takımın en önemli üyesidir. Felç geçiren kişi umut etmeli, uğraşmalı, öğrenmeli, alıştırma yapmalı, güvenmeli, sağlık personelini bilgilendirmeli ve iyileşmeyi düşünmelidir. İyileşme derecesi iyileşme isteğinin / azminin / sebatının güçlü bir etkisi vardır.



Hemşire:
Hemşire planları tespit eder; hastanın fiziksel ve duygusal ihtiyaçlarına göre bakımını sağlar. Hemşire tedaviyi idare eder; hasta ile ailesine felçten etkilenen kişiye yapılacak bakımı öğretir. Hemşire yardımcıları kişisel bakım yaparlar; idrar ve katı dışkı (büyük abdest) fonksiyonunu kontrol ederken yeterli sıvı ve gıda alımına dikkat ederler, cilt yaralarını önlerler, dengeli dinlenme ve aktiviteyi teşvik ederler. Hemşire, ekip tarafından sağlanan bakımı koordine eder ve terapistlerin yaptığı her şeyi takviye eder. Hemşire ön safta yer alan ekip üyesi olarak hasta ve rehabilitasyon ekibinin diğer üyeleri arasında iletişimi sağlar.



Fizyoterapist:
Fizyoterapistler hastalarının mafsal hareketleri seviyesini tutmaya yardımcı olurlar; kuvvet ile koordinasyon kazanmalarına ve mümkün olduğu kadar mobil olmalarına çalışırlar. Yataktan tekerlekli iskemleye ve tersi durumda da transferi kişilerin öğrenmesine destek oldukları gibi, sonra kişinin yürümeyi önce paralel barlar arasında sonra koltuk değneği ile (tripot vb.) ve en sonunda belki yardımsız, desteksiz yürümeyi öğrenmesine yardım ederler.



İş ve uğraşı terapisti:
İş ve uğraşı terapisti hastalarının gündelik hayat aktivitelerini yeniden öğrenmelerine yardım ederler. Felç öncesi hastanın yaptığı aktiviteler, örneğin temizlenmek, giyinmek, yemek yemek gibi, tümüyle yeniden öğretilebilir. Bu temel işlevleri yapabilme kapasitesini uygulamaya geçirme süreci, eve dönmek isteyen bir kişi için çetindir..



Diyetisyen:
Diyetisyen, kişiye özel besin ve kalori alımını içeren uygun bir diyet tavsiye eder.



Konuşma ve dil terapisti:
Beynin sol tarafında felç sonucu bir zarar söz konusu ise konuşma, anlama ve yazma fonksiyonlarında ya tümüyle ya da kısmi kayıplar söz konusu olabilir. Konuşma ve dil terapisti hastalarına iletişim kurmayı öğretir ve yutma zorluğu ile ilgilenir. Felç, boğaz kasları koordinasyonunu bozmuş olabilir; yemek veya sıvıların nefes borusuna gitmesine sebep olarak tıkanmalarına, pnömani (zatürree) ve ara sıra ölüme bile neden olabilir. Yutma güçlüğü, noksan beslenmeye, rehabilitasyon aktiviteleri için gerekli enerjiyi çalmaya yol açabilir.



Sosyal yardım uzmanı:
Hasta ve ailesi ile birlikte, sosyal yardım uzmanı bir "dışarıya çıkarma" planı geliştirir ve örneğin ev bakımı gibi hastane dışı destek sistemleri ayarlar. Sosyal yardım uzmanı, hastayı ve ailesini "hasta ve hasta yakını destek grupları" ile iletişime geçirir. İhtiyaç duyulursa finansal destek de bulur.

Türkiye'de bu hizmet bu hastalık kapsamında henüz mevcut değil.



Klinik psikolog :
Hastalar genellikle hareket ve tavırlarında aşikar bir değişim yaşarlar, bazısı sürekli depresyonda olduğu gibi bazısı da aşırı korkuları duyar. Klinik psikolog bu kişilere ve ailelerine yardım edebilir; bunlarla baş etmek için pozitif yollar önerir.



Aile ve arkadaşların rolü:
Felç hastasının iyileşmesinde aile ve arkadaşların desteği çok etkili olabilir. Araştırmaların gösterdiği, bir eşi, arkadaşı olan hasta, olmayana göre daha hızlı ve ziyadesiyle iyileşiyor. Destek, duygusal anlamdaki teşvikten fazlası demektir; yani fiziksel bakım gibi pratik yollar ile yardım etmek, ev sorumluluklarının üstlenilmesi veya finansmanın idare edilmesi; ancak tüm bunlar hastanın kontrol duygusunu yok etmeden, onun kendisini lüzumsuz, işe yaramaz gibi hissetmesini önleyerek, onun itibarını kaybetmesinin önüne geçerek yapılmalıdır.



Rehabilitasyon ne yapıyor?
Modern çağda rehabilitasyon alanı çok geniştir. Hedefi, kişinin potansiyel iyileşme limitinin en üst noktasına erişmesine yardım etmektir; bağımsızlığını kazanma ve eve dönme amaçlıdır. Değişiklik ve muhtemel özürlülük karşısında kendi hayatlarını nasıl idare edeceklerini öğretmek, üzerinde durulan konular arasında önemli yer tutar. Sağlık-bakım ekibi hastaya ve birincil hasta yakınına istenen yaşam stili değişikliklerini planladıkları gibi destek de verirler.

Rehabilitasyon, felç teşhisi konur konmaz ve akabinde hayati tehlike arz eden problemler kontrol altına alındıktan hemen sonra başlar. Rehabilitasyon ekibi felç komplikasyonlarından korunmak, tekrarlayan felçten korunmak, hastayı mobilize etmek, ona yardım etmek veya kendi-bakım aktivitelerinde açıklama yapmak amaçlı çalışır. Hastanın bu bakımın (mümkün olduğu kadar çabuk) her yönüne katılması önemlidir.



Rehabilitasyon ekibinin acil uğraşı konusu, ikinci bir felci önlemek ve iyileşmede bir gecikmeye yol açabilecek komplikasyonların önüne geçmektir. Nöbetler ve bacaklardaki pıhtıları (venous thrombosis) önlemek için tedbirler alınır veya teşhis edilir ve akabinde acilen ilgilenilir. Eğer kişide felç sonrası yutma problemi varsa (dysphagia), burundan bir beslenme tüpü (nasogastric tube) sokulur. Eğer yutma problemleri birkaç haftadan uzun sürerse, bir beslenme tüpünün doğrudan karna verilmesi gerekebilir (PEG veya percuaneous endoscopic gastronomy.) Kişi emniyetli bir şekilde yutuncaya kadar bu tüp kullanılabilir. Kişinin yeme ve yutma yeteneğine göre diğer bir takım yöntemler de kullanılarak yeterli yiyecek ve içecek verilir. İlaçlar ve/veya bir kateter (sonda) idrar ve katı dışkı fonksiyonlarını sağlayabilir. Bazen, idrar ve katı dışkı kontrolünde görünür bir azalma konuşmadaki zorluktan kaynaklanır. Normal şekilde iletişim kuramayan bir felç hastası, tıbbi personele tuvalet kullanma ihtiyacını ifade edemez. Becerikli personel bunu anlayıp felç hastası ile bir iletişim kurmaya çalışır.



Yatak ve bası yaralarını önlemek için erken dönemde kişinin yataktaki pozisyonunu değiştirmek ve erken mobil hale getirmek gerekmektedir. Fizyoterapist "eklem hareket açıklığı" hareket alıştırmalarını etkilenen kol, bacak, ayak ve el parmaklarında yaptırır. Bu noktada hastadan kol ve bacaklarını kaldırması istenmez; fizyoterapist nazikçe büker, çeker, iter ve normal bir hareket gelişimi ile etkilenen kısımları yönlendirir, vücudu esnek tutmak için "eklem hareket açıklığı" hareket ... 'leri yaptırır. Nazikçe çalıştırma, geliştirici alıştırmalar, felçli kol ve bacakların doğru desteklenmesi ağrıyı önler. Hastanın aktif hale getirilmesi mümkün olduğunca çabuklaştırılır ve gelişmesi artırılır.



Düşünme problemleri:
Bir felç, hastanın düşünme kapasitesini etkileyebilir. Azalmış dikkat, konsantrasyon noksanlığı, sınırlı hafıza, karar vermede azalan bir yetenek veya problem çözmede eksilen yetenek ile karşılaşmak normaldir. Kişi bir işi yapmak için nasıl başlaması gerektiğini hatırlamakta veya bitirmek için istenen adımları tamamlamakta sorun yaşayabilir. İşi bitirmek için basit şekilde hazırlanan adım-adım uygulama talimatı kolaylık sağlar ve rutin olarak aktivite alıştırması yapmak öğrenmeyi hızlandırır. Hastanın yavaş olması ve acele etmemesi çok önemlidir. Düşünmenin daha uzun süreceğini kabul etmek, karar verme ve işleri tamamlamanın daha uzun zaman alacağını kabullenmek tüm süreci daha az üzücü kılar.



Duygusal ve davranışsal değişiklikler:
Felç bir hayatı ters yüz edebilir, bu nedenle şiddetli duygusal reaksiyonlar olacağını anlamak kolaylaşıyor. Hastalar öfke, üzüntü, korku, apati (hissizlik, duygusuzluk) veya depresyon duyabilirler; tüm bu tepkiler normaldir. Bunlar ya beyinde oluşan yara sebebiyle ya da meydana gelen zarar ile yaşamın etkilenmesi nedeniyle oluşur. Felç hastaları için önemli olan doğruluğunu kabul etmek ve bu duygular hakkında konuşmaktır, çünkü bu onlara hem olayla hem duygularla baş etmeyi öğrenmeye yardım edecektir.



Duygusal gevşeklik genel bir tepkidir. Bu, duyguların dramatik, kontrol edilemez salınımıdır; gözyaşlarından kahkahalara veya tersi, genelde görünür hiçbir neden olmaksızın ortaya çıkar. Bunun felç hastaları arasında yaygın ve daha az tekrarladığını bilmek kişiyi daha az üzer, endişelendirir ya da baskı altına alır.



Fakat depresyon en yaygın duygusal tepkidir. Kötü hissetme, yetersizlik ve reddetme duygularını kapsar. Herhangi bir kayba karşı doğal reaksiyon, depresyondur. Eğer sevdiğimiz birini kaybedersek kederleniriz. Felç hastaları hastalıklarının sonucu olarak kaybettiklerine kederlenir ve bazıları depresyona düşer. Konuşma kaybı yaşayan hastalar (aphasia veya dysphasia) en fazla depresyona düşme meyli mevcut olanlardır. Bağımsız birey olmaktan, en temel işler için bile bağımlı hale gelmek çok zordur. Bir şeyi tamamlama, gerçekleştirme kabiliyetinin olmaması, kaybolması durumunda biz kızgınlık, işe yaramama ve cesaretsizlik duygularını açığa çıkarırdık. Hastalar bazen bunu fazlası ile hisseder ve kendilerini güçsüz hissederek her şeyi reddeder veya öfke seline kapılır. Psikologlar ve destek grupları bu tür duyguları tanımlayıp toplantı sırasında onlara yardım edebilirler. Depresyon genelde ilaç ile tedavi edilebilir.



Konuşma problemleri:
Eğer felç beynin sol tarafında bir yıkım meydana getirdi ise konuşma da yaygın olarak etkilenir. Konuşma bozuklukları, ruhsal yetersizlik anlamına gelmez; sadece beynin bir bölümünün tam çalışmadığını gösterir. İki temel konuşma bozukluğu vardır: aphasia ve dysarthria.



Aphasia, hem konuşma hem yazı dilindeki bozukluktur. Başlıca iki çeşidi vardır: expressive (manalı, anlamlı ifade gücü) ve receptive (açık olma). Expressive veya Broca's aphasia düşüncelerin sözlü konuşma diline geçiş yeteneğinde bir noksanlığı tanımlar. Bu aphasia'nın şimdiye kadar en yaygın şeklidir. Broca's aphasia'sı olan insanlar sağır veya beceriksiz değildir, yani onlara bağırmak veya bir çocukla konuşmak şeklinde tavır sergilemek gurur kırıcı ve uygunsuzdur. İnsanların kendilerine söylediklerini anlar, ne cevap verilmesi gerektiğini bilir veya ne cevap vermek istediklerini bilir, ama gerekli kelimeleri bulamaz ve dile getiremezler. Expressive aphasia hem hasta hem de ailesi için moral bozucu olup, genelde depresyona yol açar.



Receptive aphasia (Wernicke's aphasia) konuşma ve yazı dilini anlamaktaki bozukluktur. Kişiler akıcı bir şekilde konuşur, ama konuşma fazla mantıklı değildir. Bu aphasia çeşidinin kapsamı değişmektedir, ama çok yaygın değildir.



Dysartharia bir konuşma özrü olup, kelimeler belirsizdir veya zor anlaşılır. Kişinin ses kalitesi değişmiş olabilir, aynı şekilde kişinin kendi ses tonunu ayarlama yeteneği de değişmiş olabilir.



Konuşma terapisi, bir felç hastasının normal konuşmasına kavuşmasında genelde orta derecede efektiftir.



Vücut organlarını ve çevreyi ihmal:
Eğer beynin sağ tarafı zarar gördü ise, hasta çevresindeki sol tarafı göremeyebilir. Vücudunun sol tarafını ve çevredeki sol tarafı ihmal, zaman zaman, bu tarafta herhangi bir görme kaybı olmayanlarda görülmekte (spatial neglect).



Kas ve hareket problemleri:
Güçsüzlük/halsizlik:
Bir felci takiben, kişiler genelde kas güçsüzlüğünün bazı çeşitlerini yaşarlar. Bunun nedeni, kullanım noksanlığından kasların çekmesi olabilir veya felcin dolaysız sonucu olarak kasların güçsüzleşmesi olabilir. Rehabilitasyon ekibi hasta ile birlikte mümkün olduğunca erken kasların yeniden gücünü kazanması ve bunu idame ettirmesi için çalışmaya başlar. Paralize vücudun bir tarafını etkilemeye eğilimlidir, bu durumda aynı taraftaki kol ve bacak etkilenir (hemiplegia). Genelde kol bacaktan fazla etkilenir. İyileşme önce bedene yakın kaslarda, omuzda ve kalçada gerçekleşir; daha sonra eller ve ayakta meydana gelir. Bacak iyileşmese bile bir yastık gibi kullanılır (bkz. spastisite, aşağıda!) ve yürümeyi destekleyebilir. Oldukça sınırlı da olsa, hemiplegia hastalarının %85'i yürüme yeteneğine tekrar kavuşur.



İyileşme sürecini tamamlamamış olanlar için, evde yürümek kısa mesafeli, sınırlıdır. Ev dışında bu kişiler, örneğin alışverişe gitmek için, bir tekerlekli iskemle veya scooter bike (küçük motorsiklet) ihtiyacında olabilirler.



Maalesef, kol daha problemlidir. Hassas el hareketleri en son iyileşir, ama onlar olmadan, bu kol etkilenmeyen kola destek olur. Kol ve el fonksiyonları iyileşmesi oldukça sınırlı olmaya meyillidir, nadir olarak % 100 iyileşmeye ulaşır. Çoğunlukla rehabilitasyon, paralize kol ve bacaklarda fonksiyonel iyileşmeyi sağlamaya yöneliktir; ama bu imkansızsa - özellikle kolda - rehabilitasyon ekibi eksiği tamamlamak üzere hastaya tek kol tekniklerini öğretir.



Spastisite:
Etkilenen kol veya bacaktaki kontrol edilemeyen kas sıkılığı/kasılma tonusu artışı spastisitedir. Beyindeki herhangi bir yaraya karşı yaygın fiziksel tepkidir. Beyin uzuvların kasılma kabiliyetinin (contradiction) kontrolünü kaybediyor, kası bağımsız ve istemsiz (hareket etmek) büzülmek üzere serbest bırakıyor. Kas, sinir sisteminin sinyallerini rahatlama için alamıyor, itaat edemiyor; sert, gergin, düğümlenmiş pozisyonda kalıyor. Felçli hastalarda, spastisite hem zararlı hem de yararlı olabilir. Spastisite, -özellikle omuzda ve bazen de elde mafsalların ağrılı sıkılığı/kasılma tonusu artışı ile sonuçlanır; ağrılı bir omuz tek taraflı felç vakalarında yaygın görülür. İşin pozitif yanı, spastisite extension'a uzamaya karşı dizi ve kalçayı jöleliyor, böylece onları kıvırmak zorlaşıyor. Eğer bacak hala paralize ise, spastisite bir yastık işlevini görüyor ve hasta dizi tutuk olarak yürüyebiliyor (her ne kadar yavaş ve garip olsa da).



Eğer kendinizi felç hastasının yerine koymak isterseniz, elinizi yumruk yaparak çok sıkı, kuvvetli bir şekilde kenetleyin! Birkaç saniye sonra, yumruğunuzu aynı basınç altında tutmak zorlaşır, kaslarınız yorulur. Daha uzun bir zaman sonra ise, elinizi sıkı bir yumruk halinde tutmanın ağrı, acı verdiğini fark edeceksiniz. Şimdi hastayı bir düşünün, o beyin atağının işkencesini yaşadı ve şimdi vücut kaslarındaki tepkileri ve gerginliği (tension) kontrol edemiyor.



Spastisite iyileşme ile azalabilir, ancak genel olarak kalma eğilimindedir. -Özellikle kolda - kas güçsüzlüğü ve paralize ile ilgilidir. Genellikle, kol göğse yakın tutulur, bükülü dirsek ve bilek ile sıkılmış bir yumruk spastisiteyi gösterir. Bacaktaki spastisite, sert bir kalça, diz ve ayağın aşağı ve içeri doğru dönmesi ile kendini gösterir.



Spastisite, aşağıdaki noktalar fark edilince, şüphelenilmesi gereken bir durumdur:

. Parmaklarda, kollar ve bacaklarda sertleşme, katılaşma
. Ağrılı kas spazmları
. İstem dışı kas kasılmaları (contractions)
. Bir kas veya kas grubunda silkip, atma görülüyorsa
. Kişinin anormal iskelet duruşu
. Hiperaktif refleksler



Spastisite kişiye göre değişiyor. Fizyoterapistler, spastik kol veya bacakta tüm eklem hareket açıklığı ile kası germek için alıştırma yaptırıyorlar. Geçici tedbirler problemi kontrol etmeye yardım için alçı, ince tahta veya lokal anesteziyi içerir. İlaç tedavisi dikkatli bir şekilde yapılmalıdır; korkarım ki, felci kontrol etmek için yapılan tedavi ile karıştırılır! Hangi durumda olursa olsun, spastisite tedavisi genelde çok gevşetici ve parçalı anlamda efektiftir. İstem dışı kas kasılması (Contractures) oluşan yerlerde, etkilenen kasların düzelmesine ameliyat yardımcı olabilir.



Duyu kaybı :
Beynin bir tarafında oluşan zarar uyuşukluk (hissizlik) meydana getirebilir ve vücudun diğer tarafında duyu kaybına sebep olabilir. Bu problemi olan insanlar emniyet tedbirleri almak zorundadır; ya kendilerini sıcak su ile haşlayabilir ya da başka çeşit yaralardan muzdarip olabilirler, çünkü acı/ağrı sinyalini tanımıyorlar.



İdrar ve katı dışkı kontrolü kaybı:
Bazı felç hastaları idrar ve katı dışkı kontrolünde zorluk yaşıyorlar. En yaygın problem frekanstır; kişiler sidik/idrar torbalarını çok daha sık boşaltmak zorundadır ve kendilerini ıslatmadan acele ile bir tuvalet/yüznumara bulma gereğini duyarlar. Katı dışkı tutamama daha nadir görülür. İdrar/sıvı dışkı frekansını azaltıcı ilaçlar yardımcı olabilir; bu şekilde dışarıya çıkma daha rahat olduğu gibi uyku uyumak da mümkün olur. Genital bölgenin ve kaba etler arasının her gün yıkanması enfeksiyonu önlemenin önemli bir şartıdır.



Felcin iyileşmesi ne kadar zaman alır?
Nörolojik iyileşme ilk birkaç ayda maksimum düzeye çıkmaya meyilli olup sonra azalır. Genel olarak iyileşme ne kadar erken başlarsa, en uzak gelişme o kadar iyi olmakta. Fonksiyonel iyileşme - iş yapma yeteneğinin geri dönmesi -geriye kalır, ama bu her zaman uzun bir dönem sürmektedir.



Hastaneden eve geçiş:
Hasta değerlendirmesi:
Birisi hastaneden taburcu olmadan önce, gelecekteki bakım için yoğun değerlendirme ve planlar tamamlanmıştır. Hastane muayeneleri ile hastanın nörolojik eksiklikleri, tıbbi problemleri ve fiziksel, kavrama, duygusal, konuşma / dil özürleri yeniden gözden geçirilir. Sonuçlar kişinin yaşam çevresi, aile sistemi ve (cemaat) toplum desteği bilgileri ile birlikte felç hastasının sosyal çevresine nasıl yeniden adapte edileceğini tanımlar. Hastanın kendi düşünceleri ile birlikte birincil hasta yakını (hastabakıcı)'nın düşünceleri de gelecek dönem bakım planı yapabilmek için lüzumludur. Uygun bir rehabilitasyon programı, erişilebilir rehabilitasyon hedefleri ve (evine dönmesi imkansız biri için) cemaat konutu, huzurevi, bakımevi seçimi, ayarlama kararları konu ile doğrudan ilgililer ile bire bir görüşülerek alınmalıdır. Bu, hem hasta hem de aile için tereddüt, endişe, düşüncelerini dile getirme, soru sorma, iyileşme sürecinin her etabında en uygun bakımın seçilmiş olduğundan emin olma zamanıdır.



Türkiye’de, beyin felci geçiren hastaların – hastane sonrası – bakılabileceği kurumlar, genelde, yoktur.

Bkz: ilgili konudaki uzman yazısı
Hasta bakımından sorumlu tutulan kişilerin de sorunları vardır.
Dr. Nevin Pakize Sütlaş



Rehabilitasyon programını seçimi:
Devam eden rehabilitasyon için birçok alternatif vardır. Stabil (istikrarlı) olmayan tıbbi problemlerin var olduğu kişilerde: 24 saat erişilebilir hemşire, doktor ve özellikle nörologlara ihtiyaç olduğundan, rehabilitasyon 24 saat hizmet esasına göre yapılır.



Tıbbi anlamda stabil / istikrarlı ancak orta veya ciddi özrü olan kişilere servis en iyi şekilde yoğun hastane temeline dayanan rehabilitasyon programları ile verilir, ki bu programlar günde 3 veya daha fazla saat fiziksel rehabilitasyon programı içerir. Daha az yoğun programlar evde yapılabilir; (outpatient) "hastane dışı hasta departmanı" veya hemşirelik hizmetlerinin sağlandığı bir bakımevi minimum özürlü kişiler için idealdir veya (inpatient) "hastane içi hasta" rehabilitasyon programını bitirenler için de uygundur.



Rehabilitasyon sürecinde kişiler sürekli olarak yeniden değerlendirilir, böylece belli bir durumda kilitlenip kalmaları önlenir.



Uzun dönem takibi:
Eve dönebilecek durumdaki hastalar, hastanenin "hastane dışı hasta departmanı" tarafından verilen devamlı bakım programını alır. "Hastane dışı hasta" rehabilitasyon ekibi bu hastaları genelde 1 yıla kadar takip eder; sürenin uzunluğu felcin ciddiyetine ve kişinin kendisini evde idare edip edemediğine bağlıdır. Hafif bir beyin felci geçiren hastalar belki sadece birkaç ay izlenir; bu hastaların gelişimi genelde oldukça iyidir. Orta şiddette beyin felci geçirenler 1 yıla kadar izlenir. Ciddi seviyede beyin felci geçiren, ama cemaat içinde hala kendini idame ettiren felç hastaları için sürekli gözetim gerekli olabilir.Evde felç hastalarının başına pek çok şey gelebilir. Nöbet geçirebilirler, bir işi tamamlama işlevini yerine getiremeyebilir veya kayıp, özürlerine bağlı olarak zorluk yaşayabilirler. "Hastane dışı hasta" servisine hızlı kabul edilme, hızlı tedavi ve istişare süreci, evde kendini başarılı bir şekilde idame ettirme ve hastaneye yeniden kabul edilme arasındaki fark anlamına gelir.


Ev ortamının hazırlanması:

Hasta eve gitmeden önce, iş ve uğraşı terapisti evi değerlendirir.

Şu sorular düşünülmesi gerekenler arasındadır:

. Tekerlekli iskemle için ev uygun mu?
. Kişi yatağa yardımsız yatabilecek mi ve yataktan yardımsız kalkabilecek mi?
. Kişi mutfakta iş görebilecek mi ve kişisel bakımını banyoda yapabilecek mi?
. Hangi sosyal tedbirler ilave edilmeli?(yurtdışında uygulanmakta!)

Sosyal servislerin / hizmetlerin ayarlanması:
Finansal yardım, evde bakım, özürlü gereçleri (baston, tripot, koltuk değneği vb., uzun düğmeli ve daha kolay kullanım için tasarlanmış ahizeli telefon gibi), ev araç gereçleri, yemek servisi, ev temizliği ve yerel sosyal organizasyonlar yurtdışı sosyal desteklerden birkaçıdır; bütün hepsi felç hastalarının evde mümkün olduğu kadar bağımsız fonksiyonlarını yapmalarına yönelik tasarlanmış ve yardım etmeye yönelik desteklerdir. Bölgeden bölgeye çeşit ve erişilebilirlik farklıdır; genelde kişinin ihtiyaçlarına göre ayarlanabilir.